Tłumaczenie Wanda Greplowska

Audiodeskrypcja na potrzeby filmu, wideo i telewizji - wskazówki

Co to jest audiodeskrypcja?

W Wielkiej Brytanii liczba osób, które mają poważne problemy ze wzrokiem, znacznie przekracza milion. Oglądanie telewizji, wideo, czy wyjście do kina sprawia im wiele trudności, ale jest też źródłem przyjemności.

Audiodeskrypcja ang. audio description (AD) jest usługą skierowaną specjalnie do osób niewidomych i słabowidzących. Polega ona na wpleceniu skondensowanego komentarza w ścieżkę dźwiękową – przerwy w niej wykorzystuje się, by opowiedzieć, co dzieje się na ekranie, opisać postaci, miejsce akcji, kostiumy, gestykulację i mimikę aktorów. Dzięki temu przekaz staje się bardziej zrozumiały, a odbiór – przyjemniejszy.

Historia audiodeskrypcji

Audiodeskrypcja jest tak stara, jak opowiadanie ludziom niewidomym o wizualnej warstwie otaczającego ich świata przez ludzi widzących. Powszechnie uznaje się, że jej historia jako sformalizowanej techniki, zwiększającej przystępność kultury dla osób niewidomych i słabowidzących, rozpoczęła się w Arena Stage Theatre w Waszyngtonie (Dystrykt Kolumbii) w 1981 r. dzięki staraniom Margarety i Cody'ego Pfanstiehlów. W tym samym roku założyli oni organizację Audio Description Service, promującą audiodeskrypcję w teatrach na terenie Stanów Zjednoczonych. Pod koniec lat 80. już ponad pięćdziesiąt tamtejszych placówek kulturalnych miało w repertuarze przedstawienia z opisem. W połowie lat 80. idea ta dotarła na drugi brzeg Atlantyku – do Wielkiej Brytanii. Obecnie w tym kraju spektakle z audiodeskrypcją można oglądać w ponad siedemdziesięciu teatrach.

W 1994 r. audiodeskrypcja pojawiła się również w brytyjskiej telewizji. W ramach projektu Audetel na kanałach ITV i BBC przez cztery miesiące nadawano po kilka programów z audiodeskrypcją na tydzień.

Audiodeskrypcję w kinie zapoczątkował ośrodek kulturalny Chapter Arts Centre w Cardiff (Walia), w którym zaczęto organizować regularne projekcje z opisem odczytywanym na żywo.

W Wielkiej Brytanii filmy z audiodeskrypcją na kasetach wideo udostępnił po raz pierwszy brytyjski związek niewidomych – RNIB – w 1994 r. Kasety, a w niektórych przypadkach – DVD z opisem, są dostępne w USA, Kanadzie, Francji, Hiszpanii i Australii.

Audiodeskrypcja dziś

Wynikiem eksperymentalnego projektu Audetel było uwzględnienie w brytyjskiej ustawie o radiofonii i telewizji z 1996 r. przepisów o wprowadzeniu audiodeskrypcji w naziemnej telewizji cyfrowej (DTT). W maju 2000 r. programy z audiodeskrypcją nadawane na cyfrowych kanałach telewizyjnych stanowiły 2% ich czasu antenowego. Zgodnie z przepisami odsetek ten miał rosnąć co dwa lata, a docelowo programy z opisem mają stanowić 10% czasu antenowego. W połowie 2001 r. telewizja Skydigital rozpoczęła nadawanie pewnej ilości programów z audiodeskrypcją na swoich sześciu kanałach. Ustawa o telekomunikacji z 2003 r. rozszerzyła zastosowanie audiodeskrypcji, obejmując większą liczbę kanałów na wszystkich platformach cyfrowych.

Obecnie, dzięki postępowi technologicznemu, nowe filmy wchodzą na ekrany z audiodeskrypcją. Osoby niewidome i słabowidzące mogą słuchać jej przez słuchawki i dostosowywać jej głośność do ścieżki dźwiękowej. Coraz więcej kin instaluje potrzebne do tego wyposażenie.

Z kolei dział wideo RNIB dysponuje 120 filmami, które można kupić lub wypożyczyć. Co roku kolekcja jest uzupełniana o około 14 nowych tytułów. Ograniczona liczba filmów z audiodeskrypcją jest też dostępna na DVD.

Co opisywać?

• Postaci
1. Ubiór
2. Cechy fizyczne
3. Mimika twarzy
4. Gestykulacja
5. Pochodzenie etniczne – jeśli jest istotne dla fabuły
6. Wiek

• Miejsce akcji (w tym w miarę możliwości jego zmiany)

• Porę dnia, jeśli ma ona znaczenie

• Tok akcji na ekranie

• Dźwięki lub efekty dźwiękowe, które trudno jest rozpoznać

• Napisy

• Wszelkie pojawiające się na ekranie znaki, napisy i symbole, które mają znaczenie dla fabuły

• Czołówkę i napisy końcowe



Kiedy opisywać?

• w czasie przerw między dialogami

• Opis może nakładać się na dialogi, jeśli są one nieistotne, lub jeśli towarzyszą im napisy, i wyłącznie wtedy, gdy trzeba przekazać istotne informacje lub przeczytać napisy.

• Jeżeli jest to konieczne, opis może się nakładać na słowa piosenek:
1. w czasie czołówki i napisów końcowych
2. w czasie trwania filmu/programu – jeżeli słowa piosenki nie mają znaczenia dla fabuły.



Kiedy NIE opisywać:

• w trakcie dialogów, które są istotne dla fabuły

• równocześnie z efektami dźwiękowymi, jeżeli stanowią one uzupełnienie filmu lub opisu

• równocześnie z muzyką, jeżeli stanowi ona ważne dla filmu tło.

Nie należy interpretować fabuły filmu. Nie ma potrzeby wyjaśniania, co się dzieje – należy dać widzowi możliwość samodzielnej interpretacji wydarzeń przedstawionych na ekranie.



Język:

• Należy używać czasu teraźniejszego, zwracając uwagę na to, aby opis był płynny i naturalny.
Język powinien być zróżnicowany, ale nie sztuczny lub koturnowy.

• Należy w jak największym stopniu posługiwać się pełnymi zdaniami.

• Słownictwo powinno być dopasowane do gatunku filmu.

• Styl opisu powinien odpowiadać gatunkowi filmu.

• Opis nie powinien być wulgarny, chyba że chodzi o odczytanie wulgarnych napisów lub symboli (np. grafitti na ścianie).

• Jeżeli w filmie jest dużo czasu na opis, należy wystrzegać się wykorzystywania go co do sekundy, aby nie dezorientować widza i nie przeciążać go nadmiarem informacji.

• Jeżeli uroda ma znaczenie dla fabuły, trzeba zaznaczyć, że dana bohaterka jest ładna, a bohater – przystojny.

• Przysłówki ułatwiają zwięzłe opisanie tego, co widzimy, jednak często mają subiektywny charakter, dlatego należy ich używać ostrożnie.

• Nie należy unikać przymiotników oznaczających kolory. Ich znaczenie często można doprecyzować, dodając do nich przymiotnik jakościowy np. „niemodny szary garnitur”, „jaskrawoczerwona sukienka”.

• Im bardziej urozmaicone słownictwo, tym lepiej. Ta zasada odnosi się szczególnie do czasowników: zdanie „Bohaterka wpada do pokoju” mówi widzowi więcej, niż proste stwierdzenie „Bohaterka wchodzi do pokoju”.

• Nie należy używać terminologii filmowej, np. wyrażeń typu „kamera przesuwa się w lewo” itp.

• Należy unikać zwrotu „widzimy”.

• Język powinien być opisowy, precyzyjny, zrozumiały, zwięzły i dostosowany do przedmiotu opisu.



Kilka kwestii, nad którymi warto się zastanowić:

• Opis powinien być płynny.

• Zazwyczaj postaci staramy się przedstawić jak najwcześniej, unikając w ten sposób konieczności ciągłego, rozwlekłego opisywania bohaterów. Trzeba jednak pamiętać, że nie zawsze jest to właściwe – czasami fabuła jest skonstruowana w taki sposób, że tożsamość bohaterów należy ujawnić dopiero na późniejszym etapie.

• Trzeba zwracać uwagę na to, kiedy używać imion bohaterów. Zaimki „on” czy „ona” mogą zdezorientować widzów.

• W niektórych wypadkach w opisie sceny musi znaleźć się zapowiedź tego, co będzie się działo dalej.

• W odpowiednich miejscach opis może zawierać odniesienia do tego, co stało się wcześniej.

• W miarę możliwości opis powinien nadążać za akcją. Ma to szczególne znaczenie w momentach śmiesznych lub strasznych – niewidomi i słabowidzący odbiorcy powinni móc śmiać się albo krzyczeć równocześnie.

• Głos komentatora powinien być neutralny, jednak czasami trzeba przekazać nim uczucia, emocje lub niefrasobliwy nastrój, dostosowując wyraz do atmosfery i rozwoju akcji. Opis sam w sobie nie powinien jednak stać się spektaklem.

• Opisywanie każdego ruchu w scenach tańca lub walki może rozpraszać odbiorców. Często wystarcza opis kluczowych momentów i dynamiki akcji.

• W jaki sposób wprowadzić rozróżnienie między napisami a opisem? Czy lepszym rozwiązaniem jest zmiana tonu głosu, czy stwierdzenie oczywistego faktu „On (bohater) mówi po rosyjsku…”? A może po prostu zaznaczyć: „Napisy:…”?

• Opis nie powinien cenzurować tego, co dzieje się na ekranie.